» Sankcje karne w PWP

O tym, jak ważne jest uwzględnienie wszystkich twórców projektu wynalazczego w zgłoszeniu patentowym, mogli przekonać się naukowcy z Broad University, instytucji, której patent europejski o nr EP2771468 na przełomową technologię CRISPR/Cas9 został unieważniony przez EPO w 2018 r. Powodem decyzji było pominięcie z grona twórców prof. Luciano Maraffiniego, wskazanego we wcześniejszym zgłoszeniu, na którym to zgłoszenie europejskie zostało oparte (o tej głośnej sprawie pisaliśmy kilka lat temu w artykule pt. Sprawa CRISPR przed Europejskim Urzędem Patentowym (Raport Prawny WTS Nr 3/2020).

Obserwując praktykę polskich przedsiębiorców, można zauważyć pewną niefrasobliwość w pomijaniu bądź dopisywaniu współtwórców przy dokonywaniu zgłoszeń patentowych. Wskazanie twórcy i podstawy prawa do patentu stanowi nie tylko formalno-prawny wymóg prawidłowego zgłoszenia patentowego (art. 32 ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (PWP)); pominięcie jednego z współtwórców w zgłoszeniu może skutkować odpowiedzialnością karną.

I to jest właśnie zagadnienie, z którym chcielibyśmy zmierzyć się w tym wydaniu Raportu Prawnego WTS, problematyka skądinąd często pomijana i traktowana po macoszemu: sankcje karne w PWP.

Właściwa regulacja w PWP

Przepisy karne zamieszczone zostały w Tytule X ustawy, w art. 303-310. W centrum naszego zainteresowania znajdują się dwa pierwsze z nich dotyczące naruszeń praw twórcy wynalazku: art. 303 oraz art. 304 PWP.

Zgodnie z art. 303 ust. 1, kto przypisuje sobie autorstwo albo wprowadza w błąd inną osobę co do autorstwa cudzego projektu wynalazczego albo w inny sposób narusza prawa twórcy projektu wynalazczego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. Odpowiedzialność karna podlega zaostrzeniu w wypadku szczególnej motywacji sprawcy — jeżeli bowiem sprawca dopuszcza się czynu, o którym mowa w art. 303 ust. 1 w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Z innymi typami czynów zabronionych można się spotkać w art. 304, który za nieuprawnione zgłoszenie cudzego wynalazku w celu uzyskania patentu (ust. 1), jak również ujawnienie informacji o cudzym wynalazku, a także uniemożliwienie uzyskania patentu w inny sposób (ust. 2) — przewiduje grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Sankcja karna ulega złagodzeniu w wypadku, jeżeli sprawca czynu określonego w ust. 2 działał nieumyślnie, będąc zobowiązanym do zachowania w tajemnicy uzyskanej informacji — wówczas wymierzana jest grzywna (ust. 3). Art. 304 PWP określony jest w komentarzu do PWP pod red. prof. Sieńczyło-Chlabicz jako „uszczegółowienie generalnej normy z art. 303 ust. 1 in fine PrWłPrzem”. W przypadku, gdy dojdzie do popełnienia przestępstwa z art. 304 PWP, przeważnie będziemy mieli do czynienia zarazem z realizacją znamion przestępstwa z art. 303.

Ściganie sprawcy przestępstwa określonego w art. 303, jak i art. 304 PWP następuje na wniosek pokrzywdzonego, jak stanowi art. 310 ust. 1.

Przedmiot ochrony

- Art. 303 PWP

Przedmiot ochrony art. 303 został określony szeroko. Warto zwrócić uwagę, że chociaż wskazuje on na dwa przykładowe działania powodujące powstanie odpowiedzialności, t.j. przypisanie sobie autorstwa albo wprowadzenie w błąd innej osoby co do autorstwa projektu wynalazczego, odnosi się on ogólnie do naruszeń praw twórcy projektu wynalazczego. Prawa te, osobiste i majątkowe, w sposób enumeratywny wymienia natomiast art. 8 PWP: otóż, na warunkach określonych w ustawie, twórcy wynalazku przysługuje prawo do:

Uzyskania patentu;
Wynagrodzenia;
Wymieniana go jako twórcy w opisach, rejestrach oraz w innych dokumentach i publikacjach (ust. 1).

Ustawa precyzuje zarazem, że przepis ten stosuje się także do współtwórcy (ust. 3).

Zaznaczmy, że art. 8 wyznacza granice ochrony, a zatem inne uprawnienia, które nie zostały w nim ujęte, nie będą chronione na drodze karnej. W szczególności nie będzie możliwe dochodzenie w drodze powództwa z art. 303 PWP naruszeń dóbr osobistych, których katalog zawiera art. 23 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny.

Należy poczynić jeszcze jedną istotną uwagę: art. 303 nie chroni praw innych osób, które przejęły majątkowe prawa twórcy, np. na podstawie umowy licencyjnej.

- Art. 304 PWP

W przypadku art. 304 przedmiot ochrony będzie stanowiło prawo do uzyskania patentu, uprawnienie o charakterze majątkowym. W większości przypadków będzie ono przysługiwać twórcy (lub współtwórcy) danego rozwiązania. Warto jednak pamiętać, że zgodnie z art. 11 ust. 3-5, prawo to może przysługiwać innym podmiotom niż twórca: pracodawcy, przedsiębiorcy, a także zamawiającemu. Jak wskazuje się w komentarzu pod red. prof. Żelechowskiego, biorąc pod uwagę, że mamy tu do czynienia z prawem majątkowym, które jest zbywalne i podlega dziedziczeniu, co gwarantuje art. 12 PWP, „pokrzywdzonym czynem zabronionym określonym w art. 304 PrWłPrzem może być każdy podmiot, któremu w momencie popełnienia czynu zabronionego przysługiwało uprawnienie do uzyskania ochrony prawem wyłącznym”.

Sposoby naruszenia praw osobistych twórcy

Prawo do autorstwa jest jedynym prawem osobistym twórcy projektu wynalazczego, które będzie podlegało ochronie — jest to więc sytuacja diametralnie różna od tej na gruncie prawa autorskiego, gdzie twórcy przysługuje szerszy wachlarz praw osobistych. Nie jest jednak zawsze jasne, w jaki sposób rozdzielić przypadki, gdy będzie można mówić o naruszeniu tego prawa, a gdy do naruszenia nie dojdzie. O ile wymienianie twórcy w opisach i rejestrach nie budzi wątpliwości, to kontrowersje mogą powstawać na tyle „innych dokumentów i publikacji”. W komentarzu do PWP pod red. prof. Żelichowskiego zwraca się uwagę na dwa stanowiska, które ukształtowały się w doktrynie w tym zakresie. Zgodnie z pierwszym, obowiązek wskazania twórcy dotyczy tylko dokumentów formalnych związanych z uzyskaniem ochrony patentowej. Można jednak spotkać się również z poglądem, że zawężenie pojęć „dokumentów” i „publikacji” tylko do tych, których przedstawienie wymagane jest w postępowaniu przed UPRP, jest nieuprawnione, a obwiązek wskazania twórcy powinien dotyczyć wszelkiego rodzaju dokumentów i publikacji (np. ofert, katalogów, podręczników, artykułów prasowych, itd.). Jak wskazuje się we wspomnianym komentarzu, „przyjęcie drugiego z prezentowanych stanowisk, opierającego się na wykładni literalnej i przyznanie twórcom projektów wynalazczych tak szerokiego zakresu prawa do autorstwa na gruncie przepisów PrWłPrzem jest nie do zaakceptowania”. Tak zakres ochrony — możemy dalej przeczytać — nie jest wymagany, biorąc pod uwagę specyfikę własności przemysłowej „skoncentrowanej na potrzebach rynku i użyteczności wytworów”.

Naruszenie praw niemajątkowych nastąpić może przez przypisanie sobie autorstwa projektu wynalazczego — czyn wskazany wprost w dyspozycji art. 303 PWP. Przypisanie musi mieć formę działania, przy czym może polegać np. na opatrzeniu projektu swoim imieniem lub nazwiskiem albo innym oznaczeniem wskazującym na sprawcę, umieszczeniu tych informacji w rejestracji, dokumentach i publikacjach, złożeniu oświadczenia lub udzieleniu informacji — niekoniecznie publicznie.

Podobnie do naruszenia praw osobistych może dojść przez wprowadzenie innej osoby w błąd co do autorstwa projektu wynalazczego. Może tutaj chodzić zarówno o sytuacje, w których sprawca wskazuje siebie jako autora cudzego projektu (przypisanie autorstwa), jak i wtedy gdy wskazuje inną osobę, która albo twórcą projektu nie jest, albo jest nim w mniejszym stopniu niż wynika ze wskazania — takie wskazanie może nastąpić nie tylko poprzez działanie (czyli podanie nieprawdziwych informacji), ale również zaniechanie (niepodanie obowiązkowych informacji). Ważne jest w tym wypadku, jak wskazuje się w komentarzu prof. Sieńczyło-Chlabicz, by „działanie sprawcy doprowadziło, przynajmniej u jednej osoby, do powstania mylnego wyobrażenia co do autorstwa danego projektu wynalazczego”.

Należy dodać, że wszystkie przestępstwa z art. 303 PWP mogą zostać popełnione tylko umyślnie, przy czym „przypisywanie sobie autorstwa” implikuje działanie z zamiarem bezpośrednim (sprawca chce popełnić czyn zabroniony), podczas gdy inne z działań objętych zakresem zastosowania przepisu mogą być również realizowane z zamiarem ewentualnym (sprawca przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, godzi się na to).

Naruszenia praw majątkowych twórcy

Przepis art. 303 PWP wspomina również o innych sposobach naruszenia praw twórcy. W doktrynie uznaje się, że w zakresie jego zastosowania będzie się mieściło naruszenie jednego z praw majątkowych twórcy — prawa do wynagrodzenia poprzez bezzasadną odmowę jego wypłaty.

Na temat wynagrodzenia pisaliśmy w jednym z naszych wcześniejszych artykułów: Roszczenie twórcy wynalazku pracowniczego o podwyższenie wynagrodzenia (Raport prawny WTS Nr 13/2020). Przypomnijmy: twórca wynalazku ma prawo do wynagrodzenia z korzystanie z jego wynalazku, gdy prawo korzystania z niego bądź prawo do uzyskania patentu przysługuje pracodawcy lub zamawiającemu na podstawie art. 11 ust. 3 (wynalazek dokonany w wyniku wykonywania przez twórcę obowiązków ze stosunku pracy albo z realizacji innej umowy) bądź przedsiębiorcy na gruncie ust. 5 (wynalazek dokonany przez twórcę przy pomocy przedsiębiorcy) lub art. 21 (wynalazek przekazany przedsiębiorcy do korzystania). Reżim prawny dotyczący wynagrodzeń ma charakter dyspozytywny — art. 22 regulujący tę kwestię znajdzie zastosowanie tylko jeżeli strony nie poczyniły innych uzgodnień w drodze umowy. Zgodnie z art. 22 ust. 2, w razie braku ustaleń w tym zakresie, wysokość wynagrodzenia powinna być ustalona w słusznej proporcji do korzyści przedsiębiorcy z wynalazku, z uwzględnieniem okoliczności, w jakich wynalazek został dokonany, a w szczególności zakresu udzielonej twórcy pomocy przy dokonaniu wynalazku oraz zakresu obowiązków pracowniczych twórcy w związku z dokonaniem wynalazku. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, wynagrodzenie należy wypłacić w całości lub w częściach (ust. 3). We wspomnianym artykule przedstawiliśmy też analizę roszczenia twórcy wynalazku z art. 23 o podwyższenie wysokości wynagrodzenia w razie, gdy korzyści osiągnięte przez przedsiębiorcę okażą się znacząco wyższe od korzyści przyjętych za postawę do ustalenia wypłaconego wynagrodzenia.

Warto zauważyć przy tym, że — na co wskazuje się w komentarzu do PWP pod red. prof. Sieńczyło-Chlabicz — przepis ten nie znajdzie zastosowania w razie wypłacenia wynagrodzenia w innej wysokości niż oczekiwana przez twórcę. Taka sytuacja „nie ma charakteru naruszenia samego prawa do wynagrodzenia ochronionego przepisami prawnokarnymi”. W doktrynie wskazuje się, że spór co wysokości wynagrodzenia powinien być rozstrzygany na drodze cywilnoprawnej. We wspomnianym komentarzu prof. Sieńczyło-Chlabicz podkreśla się, że nie ma podstaw „by akurat tego typu roszczenie cywilne, jakim jest roszczenie o wynagrodzenie w określonej wysokości, miało być dodatkowo chronione przy pomocy sankcji karnej”. Przepis art. 303 PWP znajdzie więc zastosowanie do sytuacji, w których prawo twórcy do wynagrodzenia zostanie naruszone przez bezzasadną odmowę przyznania lub wypłaty wynagrodzenia (zob. Andrzej Szewc, Przestępstwa i wykroczenia przeciwko prawom własności przemysłowej, Białostockie Studia Prawnicze, z. 19, 2015, s. 229-242).

Naruszenia prawa do uzyskania patentu

Przestępstwo z art. 304 PWP (tak jak skądinąd z art. 303) może zostać popełnione przez dowolną osobę — w przypadku ust. 1 sprawcą może być choćby jedna z osób uprawnionych łącznie do dokonania zgłoszenia, jeżeli działa z pominięciem pozostałych; co do ust. 2 — przestępstwo może zostać popełnione przez kogokolwiek, kto uzyskał informację o cudzym wynalazku.

Czynność sprawcza, której dotyczy art. 304 ust. 1, polegać będzie na dokonaniu zgłoszenia wynalazku przed UPRP, EPO czy też organem patentowym obcego państwa. Przepis art. 304 ust. 2 mówi natomiast o uniemożliwieniu uzyskania patentu — „ujawnienie informacji” jako przykład takiego działania musi więc prowadzić do pozbawienia wynalazku cechy nowości. Ujawniona informacja musi stać się elementem wiedzy powszechnej. Nie jest przy tym istotne, w jaki sposób samo ujawnienie ma nastąpić; w szczególności będzie ono jednak polegać na przekazaniu informacji w formie słownej lub pisemnej, przekazaniu dokumentu zawierającego dane informacje, albo też środków technicznych służących do usunięcia zabezpieczenia informacji, itp. Efekt uniemożliwienia uzyskania patentu może zostać też osiągnięty na inne sposoby: w komentarzu pod red. prof. Sieńczyło-Chlabicz wskazuje się na zniszczenie niezbędnej dokumentacji i fizyczne uniemożliwienie dokonania zgłoszenia.

Co istotne, czyny zabronione, których dotyczy art. 304 PWP można popełnić wyłącznie umyślnie: sprawca czynu z ust. 1 musi działać z zamiarem bezpośrednim, co jasno wynika z brzmienia przepisu, natomiast sprawca czynu z ust. 2 — podejmuje działanie z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym; musi być przy tym świadomy, że przekazywane przez niego informacje dotyczą rozwiązania spełniającego cechy wynalazku, w tym przesłankę nowości. O łagodniejszym reżimie odpowiedzialności przewidzianym dla osób działających nieumyślnie, które są zobowiązane do zachowania w tajemnicy informacji dotyczących wynalazku, wprowadzonym w ust. 3, była już mowa powyżej.

Odpowiedzialność osoby prowadzącej lub kierującej jednostką

Warto odnotować, że przepis art. 309 stanowi, iż w jednostkach organizacyjnych odpowiedzialność określoną w art. 303 i art. 304 ponosi osoba prowadząca lub kierująca jednostką, chyba że z podziału kompetencji wynika odpowiedzialność innej osoby.

Zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym przez SN w postanowieniu z 4 lipca 2007 r., „przepisem art. 309 zawężono bowiem podmiotowo zakres odpowiedzialności karnej za wskazane w nim typy przestępstw, zmieniając tym samym ich charakter jako przestępstw powszechnych (delicta communia) na przestępstwa indywidualne – obejmujące podmiotowo tylko osoby o skonkretyzowanych właściwościach (delicta propria) – jeżeli popełnione są w warunkach określonych w tym przepisie” (sygn. V KK 361/06). Trzeba zaznaczyć, że w doktrynie można jednak spotkać się również z odmiennymi, konkurencyjnymi interpretacjami charakteru tego przepisu.

W braku ustawowej definicji jednostki organizacyjnej należy przyjąć za komentarzem prof. Żelechowskiego, że „chodzi o każdą osobę prawną lub inną jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której funkcjonowanie uregulowane jest przepisami prawa”; w komentarzu podaje się następnie przykłady kapitałowych spółek handlowych czy handlowych spółek osobowych. Pojęcia osoby kierującej, tak samo jak osoby, której odpowiedzialność wynika z podziału kompetencji powinny być natomiast rozumiane w funkcjonalny sposób, opierając się na konkretnych faktach w danej sprawie.

Podsumowanie

Reżimowi odpowiedzialności karnej przewidzianemu w PWP rzadko poświęca się uwagę, jednak dolegliwości sankcji, które wprowadza, nie da się całkowicie zbagatelizować. Co istotne, nie potrzeba aż tak wiele, by „wpaść” w zakres regulacji art. 303 i 304 PWP — w wypadku wynalazku, gdzie jest więcej współtwórców, wystarczy pominięcie jednego z nich. Każdorazowo zgłoszenie patentowe, zwłaszcza w wypadkach, gdy w opracowaniu projektu wynalazczego uczestniczyło większe grono osób, wymaga więc uprzedniego przeprowadzenia należytej staranności w zakresie ustalenie grona współtwórców. Należy przy tym zarazem pamiętać, że odpowiedzialności karnej nie będzie można dochodzić poza przypadkami wyraźnie określonymi w przepisach PWP — niemożliwe będzie odwoływanie się do niej w wypadkach naruszeń praw nieujętych w art. 8, jak również w kontekście roszczenia o podwyższenie wynagrodzenia z art. 23.